TÜRK’ÜNŞANLI BAYRAĞI KARABAĞ’DA DALGALANIYOR
Mehmet DEMİRKAN
Dağlık Karabağ’da Ermeni işgali ennihayetinde sona erdi. Bir terör operasyonu ile, 2020’de başlayan süreç zaferletaçlandırıldı. Ermenistan’ın işgal ettiği Azerbaycan toprakların büyük bölümü,2020’de 6 hafta süren çatışmaların ardından geri alınmıştı. Bu süredeAzerbaycan ordusu 44 günde 5 şehir, 4 kasaba ve 286 köyü işgalden kurtardı.Ermenistan ordusu Kelbecer, Laçin ve Ağdam kentlerinden çekildi. 1994'ten buyana Ermenistan'ın kontrolündeki topraklar geri alındı ancak Dağlık Karabağ'daise durum değişmedi. Azerbaycan ve Ermenistan, Rusya'nın ara buluculuğundayürütülen müzakerelerin ardından barış anlaşması imzaladı. Anlaşma, Ermenigüçlerinin Dağlık Karabağ çevresindeki bölgelerden çekilmelerini ve daha küçükbir alanda varlık göstermelerini öngörüyordu. Ancak beklenen olmadı. Ermenistanile Dağlık Karabağ arasındaki Laçin Koridoru’ndan bölgeye ile askerî teçhizatve silah taşınmaya başlandı. Bu durum karşısında Azerbaycan, Aralık 2022'dekoridoru abluka altına aldı. Ancak Dağlık Karabağ’daki Ermenilerin terörfaaliyetleri dur durak bilmedi. Azerbaycan ordusu da "terörlemücadele" kapsamında bir operasyon başlattı. Bakü operasyonun Ermenistangüçleri teslim olana kadar devam edeceğini açıkladı. Dağlık Karabağ'a askerîoperasyon başlatılmasından yaklaşık 24 saat sonra ayrılıkçı Ermeni güçleriRusya'nın ateşkes şartlarını kabul etti. Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, askerîharekâtın ardından Dağlık Karabağ üzerindeki egemenliğin yeniden tesisedildiğini açıkladı. Ankara, Azerbaycan'ın Karabağ operasyon başlar başlamaznet bir ifade ile “Bakü gerekli gördüğü tedbirleri almıştır.” açıklamasınıyaptı. Bu gelişme bölgede bir başka gerilim hattını su üstüne çıkardı. Tarihîsüreçte hep Ermenistan’ı destekleyen İran, Azerbaycan’ın işgal altındakitopraklarında yeniden egemen olmasından dolayı büyük hüsrana uğradı.
AZERBAYCAN-İRANGERİLİMİ
Tarihî süreçte İran’ın, Azerbaycan’a yönelik hasmanetavrı 2020'deki Karabağ Savaşı ile daha da alevlendi. İran, son dönemdekigelişmeleri, Kafkasya’da jeopolitik statünün değişmesini bölgesel çıkarlarıiçin tehlikeli buluyor. Bu konuda tehditkâr bir pozisyon takınan İran,Azerbaycan’ın İsrail ile ilişkilerini ilerletmesinden de çok rahatsız. İran soniki yılda “Sınırların değişmesine izin vermeyeceğiz.” diyerek Aras Nehrihattında 4 askerî tatbikat yaptı. Azerbaycan da karşı tatbikatlarla“Korkmuyoruz.” mesajı verdi. Yetkililerin karşılıklı suçlamaları medyasavaşlarıyla tehlikeli boyutlara taşındı. İki ülkenin dışişleri bakanlıklarıkarşılıklı olarak, saldırgan yayınları protesto eden notalar verdi. Alevlenengerilimde son perde Azerbaycan’ın Tel Aviv Büyükelçiliğinin açılışıyla doruğaçıktı. İsrail Dışişleri Bakanı Eli Cohen, Azerbaycan Dışişleri Bakanı CeyhunBayramov ile ortak basın toplantısında, “Azerbaycan ve İsrail, İran tehdidiylekarşı karşıya. İran’a birlikte karşı koymalıyız. İran’ın nükleer kapasitesiniartırmasını önlemeliyiz.” dedi. Bayramov ise 30 yılı geride bırakan ilişkilerinstratejik ortaklık seviyesine ulaştığını söyledi. Bayramov’a göre 2022’de ikiülke arasındaki ticaret hacmi %85 arttı. Azerbaycan'da faaliyet gösterenİsrailli şirket sayısı 140’ı buldu. İsrail’in Bakü’deki büyükelçiliği 1993’teaçılmıştı. İran, Azerbaycan’ın elçiliği açmasıyla Türkiye’nin İsrail ilenormalleşmesi arasında bir bağ kurarak kendisine karşı Kafkasya’dan “siyonistbir kuşatmanın şekillendiği” tezini işliyor. Ayrıca uzun zamandır İsrail’in"terör ve sabotaj eylemleri için" Azerbaycan’ı üs olarak kullandığınıdüşünüyor. Tahran, İran karşıtı ortak cephe kurulduğu suçlamasıyla Bakü’denizahat isterken İran Meclisi, Tel Aviv’de elçilik açan Azerbaycan’ı kınayıp “Buadımın olumsuz sonuçları olacaktır.” diyen bir uyarı metni yayımladı. AzerbaycanMeclisi ise İran’ı siyasi provokasyon yapmak ve ülkenin iç işlerine karışmaklasuçlayan bir açıklamayla yanıt verdi. Açıklamada elçilik açmanın Azerbaycan’ınegemenlik hakkı olduğu vurgulandı. İranlı yetkililer aylardır “Siyonist güçlerAzerbaycan’da konuşlu.” iddiasını tekrarlarken Azerbaycan ülke topraklarındayabancı unsurun bulunmadığı, askerî doktrin gereği yabancı devletlere askerî üstahsisinin mümkün olmadığı yanıtını veriyor. Bu noktada ayrıca Hazar’ın hukukistatüsüne dair sözleşmede yer alan “üye ülkelerin topraklarını diğer üyelerekarşı saldırı veya askerî önlemler için kullandırtmayacağı” hükmüne dikkatçekiliyor.
KRİTİK MESELE; ZENGEZUR KORİDORU
Azerbaycan,artık İran sınırındaki topraklarının tamamını kontrol ediyor. Sınırda 132kilometrelik şerit Azerbaycan’ın kontrolüne geçerken İran-Ermenistankoridorunda İranlı kamyonlar sorun yaşamaya başladı. Buna ek olarak ateşkesanlaşması gereği Azerbaycan ile Nahçıvan arasında Zengezur üzerinden ulaşımhatları açma planı da krizin boyutunu değiştirdi. İran'ın dinî lideri AliHamaney, 19 Temmuz 2022’de Astana Zirvesi nedeniyle Tahran’da kabul ettiğiCumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’a, Ermenistan ile İran arasındaki sınırınkapanmasına neden olacak hiçbir plana izin vermeyeceklerini söyledi.Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi de Azerbaycan Devlet Başkanı İlham Aliyev’legörüşmesinde tarihî sınırlar, bölgenin jeopolitiği ve İran-Ermenistan transityolunun değiştirilmesini reddettiklerini belirtti. Farklı boyutlarda vemecralarda dile getirilen hassasiyetler, İran’ın ne denli bir tedirginlikiçinde olduğunu ortaya koydu. İran medyasına yansıyan açıklama ve yorumlarabakıldığında Tahran açısından şöyle bir tablo çıkıyor:
• Zengezur’dankoridor açıldığında Ermenistan’la sınır değişecek, ulaşım hatları kesilecek vejeostratejik denge değişecek.
• Azerbaycan-Nahçıvanbağlantısı artık İran üzerinden sağlanmayacağı için ekonomik kayıp yaşanacak.
• Rusya,Kafkasya ve Karadeniz’e ulaşım zorlaşacak.
• İran’ınAsya-Avrupa arasında güzergâh olma avantajını yitirecek. Çin’in Yol ve KuşakProjesi’nde İran’ın önemi azalacak.
• Türkmengazı bu koridorla Türkiye-Avrupa’ya bağlanırsa İran gazına talep azalacak.
• Azerbaycan’ınata toprağı olarak gördüğü Zengezur el değiştirirse Aras Nehri'nin kontrolüBakü’nün eline geçecek.
Buna karşın Azerbaycan tarafı Zengezurkoridoruyla sınırların değişeceği tezini temelsiz buluyor. Ulaşım hatlarındakontrolün Rusya’da olacağı ve Azerbaycan’ın Ermenistan-İran bağlantısını kesemeyeceğinihatırlatıyor.
İRANLIMOLLARIN TÜRK KâBUSU
İran’da çok konuşulan bir başka senaryodaha var. Bölgedeki Türk varlığı… Bu sebeple şöyle bir tez işleniyor: “TürkDevletleri Teşkilatına (TDT) büyük önem atfeden Türkiye, Zengezur koridorusayesinde Orta Asya ile doğrudan ulaşım hatlarına sahip olacak, İran baypasedecek ve Turan Birliği ülküsünün önünü açacak.”
Tahran ayrıca, Türk dünyasındakihareketliliğin İran’ın kuzeyinde Azerbaycanlılar, Kaşkaylar ve Türkmenlerin yeraldığı etnik çemberi istikrarsızlaştıracağını düşünüyor. Ayrıca Türkiye’nindesteğiyle stratejik konumunu güçlendiren Azerbaycan’ın İran’daki Türkler içinçekim merkezi olacağı endişesini paylaşılıyor. Aliyev, Semerkant’ta düzenlenen TDT zirvesinde,İran’ın Doğu Azerbaycan, Batı Azerbaycan, Erdebil ve Zencan vilayetlerindeyaşayan Türk nüfusu kastederek Azerbaycan dışındaki 40 milyon Azerbaycanlınınhaklarını savunma yükümlülükleri olduğunu belirtti. Bu açıklama deyimyerindeyse Tahran’ı zıplattı. Azerbaycan medyasında da Aras Nehri’ni sınıradönüştüren 1828 tarihli Türkmençay Antlaşması’nı sorgulayan ve İran’ınAzerbaycan bölgesi için bağımsızlık çağrısı yapan yayınlar arttı. GüneyAzerbaycan Millî Uyanış Hareketi Lideri Mahmudali Çehreganlı’nın devlettelevizyonu AzTV’den “Büyük Azerbaycan faşist molla rejiminin sonu olacak.”sözleri de Tahran’ın kâbusunu arttırdı.
İRAN’INKRIN AĞRISI BİTMİYOR
İran bugüne kadar Türkiye'den Orta Asya'yagiden kara yolu ticaretinde kilit öneme sahip oldu. 2020 verilerine göre,koronavirüsün ticaret üzerindeki olumsuz etkisine rağmen her ay 12 bincivarında Türk kamyonu İran-Türkiye sınırını geçti. Şimdi bu sayı katlandı. Bukamyonların önemli kısmı Türk Cumhuriyetlerine ve Afganistan'a gidiyor. Buticaret İran için çok kârlı. Türkiye'den girip Türkmenistan sınırından çıkanbir kamyon, 1.800 kilometrelik bu yol için İran'a yaklaşık 700-800 dolar geçişücreti ödüyor. Ermenistan'da açılacak koridor bu trafiği önemli ölçüdeazaltacak. Türkiye; Kars'ı Nahçıvan'a bağlayan yeni bir demir yolu ile Ermenikoridoru üzerinden Azerbaycan'a ve Orta Asya'ya uzanmayı hedefliyor. Bu düşünceTahran’ın sinirlerini bozuyor. Türkiye'nin Güney Kafkasya'da büyüyen rolü ve Rus barış gücünün bölgedekonuşlanması İran için alarm zillerini çaldıran diğer nedenler. İran’dayayımlanan Javan gazetesindeki bir analizde, "Türkiye bölgede Rusya'nınetkisini azaltmaya çalışıyor, jeopolitik, ekonomik ve enerji alanında çıkarlarhedefliyor. Türkiye bölgedeki siyasi haritayı değiştirdi, NATO, İsrail veABD'nin Hazar Denizi'ne ulaşmasının yolunu açtı.” denildi. İran’ın yüzlerce yılöncesinden taşınan bir Türk alerjisi ve korkusu malum bir gerçek. Ancak son birsöz söylemek gerekirse, “Korkunun ecele faydası yok.”