İRAN’DAKAOS
MehmetDEMİRKAN
İran'da "başörtüsünü düzgüntakmadığı" gerekçesiyle rejime bağlı ahlak polisleri tarafından gözaltınaalındıktan sonra yaşamını yitiren 22 yaşındaki Mahsa Amini'nin ölümü, ülkeçapında bir isyan dalgası başlattı. Sokaklarda, üniversitelerde ve işyerlerinde protesto düzenleyenler, "Kadın, yaşam, özgürlük","Diktatöre ölüm", "Hamaney'e ölüm" sloganları atıyor.İranlılar, bu protestoların "uzun zamandır süren haksızlık, yolsuzluk vesosyoekonomik eşitsizliklerin bir dışa vurumu" olduğunu söylüyor. İrankelimenin tam anlamı ile kaosa sürüklenmiş durumda. 22 yaşındaki Mahsa Amini 13Eylül'de Sakız kentinden başkent Tahran'a gelmiş ve başörtüsünü kurallara uyguntakmadığı gerekçesiyle ahlak polisi tarafından gözaltına alındı. İşte neolduysa ondan sonra oldu. Amini yaşamını yitirdi. Amini’nin polis tarafındanağır şekilde darbedildiği ve aldığı yaralar sonucu öldüğü iddia edildi. İranlıyetkililer ölüm nedeni olarak kalp krizini gösterirken, Amini’nin ailesikızlarının ani ölüme yol açacak bir hastalığının olmadığını açıkladı. Amini’ningözaltına alınırken başına vurulduğuna ve kafasını gözaltı aracına vurduğunadair görgü tanıkları olduğu iddialar arasında. Bu haberler yayılırken başlayan protestolar,geçen yıllarda yaşananların aksine ülke geneline yayıldı. Protestolarınhedefindeki İran’ın dinî lideri Ayetullah Ali Hamaney, uzun süre sessizkaldıktan sonra ülkede devam eden protestoların arkasında ABD ve İsrail’inolduğunu savundu. Hamaney, 100’den fazla kişinin öldüğü protestolarda güvenlikgüçlerine destek verdi. Hamaney, “Güvenlik güçlerimizin görevi İran halkınıngüvenliğini sağlamaktır. Polise saldıranlar İran vatandaşlarını çeteler,soyguncular ve zorbalar karşısında korumasız bırakıyor. Açık olarak söylüyorum.Bu isyan ve güvensizlik ortamı yurt dışındaki bazı İranlı hainlerin yardımıylaAmerika, işgalci sahte siyonist rejim ve onların paralı ajanları tarafındanplanlandı.” dedi.
İRAN’INGÜÇ ODAKLARI
İran’daki en güçlü isim Ayetullah AliHamaney. 1989’dan bu yana ülkenin ruhani lideri. Hamaney devletin başkanı vebaşkomutan. Ulusal polis ve Mahsa Amini’yi gözaltına alan ahlak polisi üzerindeyetkileri var. Ayetullah Ali Hamaney aynı zamanda iç güvenlikten sorumlu DevrimMuhafızları ve gönüllü kanadı Besiç Direniş Güçleri üzerinde de güç sahibi.Ülkede seçimle işbaşına gelen bir Cumhurbaşkanı var. Cumhurbaşkanı İbrahimReisi, Ruhani liderden sonraki ikinci isim. Hükûmetin günlük işleyişindensorumlu ve iç politika ile dış ilişkilerde önemli bir nüfuzu var. Ancaközellikle güvenlik konularında güçleri görece sınırlı. Cumhurbaşkanı’na bağlıİçişleri Bakanlığı protestolara müdahale eden Ulusal Polisi yönetiyor. Ancakpolis güçlerinin komutanı ruhani lider tarafından atanıyor ve doğrudan onahesap veriyor. Cumhurbaşkanı’nın güçleri yeni yasalar öneren parlamentotarafından kontrol ediliyor. Yeni yasaları onaylama ya da veto etme yetkisinesahip Koruyucular Konseyi de ruhani liderin yakın müttefiklerinden oluşuyor.Kısaca İran’da ruhani lider ne derse o oluyor. Onun gücünü korumak için debirçok mekanizma devrede.
AHLAKPOLİSİ
Ahlak polisi, ulusal polisin bir parçası.Bu güç 2005’te 1979’daki İslam Devrimi’nden sonra yürürlüğe konulan İslami ahlakkurallarını ve “düzgün” giyimi denetlemek için kuruldu. 7 bin erkek ve kadınpersonelden oluştuğu tahmin ediliyor ve uyarı yapma, para cezası verme vezanlıları tutuklama yetkisine sahipler. Cumhurbaşkanı Reisi’nin geride bıraktığımız yaz başörtüsü kurallarınınuygulanması için aldığı yeni önlemler için ahlak polisi sert uygulamalarbaşlattı. Başörtüsü takmayan kadınları tespit etmek için güvenlik kameralarıkonuldu, başörtüsü kurallarına sosyal medyada karşı çıkanlara hapis cezalarıgetirildi.
DEVRİMMUHAFIZLARI
Devrim Muhafızları, İran’da iç güvenliktensorumlu başlıca kurum. Ülkenin İslami rejimini savunmak için devrimden sonrakuruldu. Devrim Muhafızları şu anda, 150binden fazla personeliyle ülkede büyük askerî, siyasi ve ekonomik güce sahip kendikara güçleri, donanması ve hava kuvvetleri var. Ayrıca İran’ın stratejiksilahlarını kontrol ediyor. Bu dev güvenlik yapısının Kudüs Gücü adı verilendış kanadı ise Orta Doğu genelindeki müttefiklere para, silah, teknoloji veeğitim desteği veriyor. Devrim Muhafızları aynı zamanda Besiç Direniş Güçlerinide kontrol ediyor.
BESİÇ
Besiç Direniş Güçleri ya da resmî adıylaMazlumların Seferberliği Örgütü 1979’da gönüllü bir milis gücü olarak kuruldu.İran’daki her bölge ve şehirde, resmî kurumlarının birçoğunda şubeleri var.“Besici” diye anılan erkek ve kadın üyeleri devrime sadıklar ve Devrim Muhafızlarındanemir alıyorlar. 100 bin dolayında personelinin iç güvenliği sağladığınainanılıyor. 2009’daki tartışmalı Cumhurbaşkanlığı seçiminden sonra düzenlenenhükûmet karşıtı gösterilerden bu yana benzer eylemleri bastırmakta büyük roloynadılar.
İRAN’INDARALAN EKONOMİSİ
İnsanlar İran’da siyasi ve toplumsalbaskılara karşı öfkeleri nedeniyle sokaklara dökülse de kaosu tetikleyen birbaşka unsur da ekonominin durumu ile oluşan umutsuzluk duygusu. 1990’dan2000’lerin sonlarına dek, İran ekonomisi yukarı yönlü bir seyir içerisindeydi.Ancak daha sonra, İran’ın nükleer faaliyetlerini kısıtlamak için Batı dünyasıtarafından uygulanan sıkı yaptırımlarla birlikte, ekonomide gerilemeleryaşanmaya başladı. 2015 yılında imzalanan nükleer anlaşma bir nebze rahatlamagetirse de bu derde derman olmadı. ABD Başkanı Donald Trump, anlaşmadanvazgeçtiğini açıkladı ve İran’ın petrol ihracatının büyük kısmını durduranyaptırımları yeniden getirdi. Yaptırımlara bir de kötü yönetim ve yolsuzluklareklenince ülkenin ekonomisi 2010 yılına kıyasla %4 ila 8 arasında küçüldü.Verilere göre İran’da istihdamdaki toplam insan sayısı son on yılda neredeysehiç değişmedi. Nüfus 75 milyondan 85 milyona çıktı ancak istihdam edilen insansayısı uzun süredir 23 milyon civarında. Kadınlar son birkaç yıldır erkekleregöre daha kötü durumda. Ruhani lider Hamaney’in kadınların rolünü “evde kalananneler” olarak belirlemesi ile çalışan kadın sayısı önemli oranda düştü.Üniversite mezunu kadınlar için durum daha da vahim. Üniversite mezunu kadınlararasında işsizlik oranı %22,3. Bu erkek mezunlar arasındaki oranın iki katındandaha fazla. İran diğer yandan yıllardır enflasyon belası ile boğuşuyor. Ülkedeson on yılda mal ve hizmetlerin maliyeti % bin 135 arttı. Gıda fiyatları sadecebir ay içerisinde %26 oranında arttı. Mart 2023’e kadar enflasyonun %47’yeulaşması bekleniyor. Son beş yılda İran'ın para birimi olan riyal, neredeyse %90oranında değer kaybetti. 2017 yılında serbest piyasada bir ABD doları 40 binriyalin biraz altındaydı. Bugün ise 1 dolar, 330 bin riyalden fazla ediyor.Bütün bu faktörler birlikte İran’da yaşam standartlarında büyük düşüşyaşanıyor. Durum böyle olunca birçok İranlı genç umutsuzluk içinde. Dinî liderve İran hükûmeti daha içe dönük ve dar kalıplara sıkışmış bir ekonomi inşaetmeye çalışsa da sokaklardaki protestolarda artık ağırlıklı olarak gençlergörülüyor. İran geneline yayılan protesto eylemlerinin sebebinin başörtüsübaskısı kadar ülkedeki yapısal sorunlar da olduğu görülüyor.
İRAN’DABAŞÖRTÜSÜ SORUNU
İran’da protesto eylemleri Mahsa Amini’nin,başörtüsü zorunluluğuna uymadığı için götürüldüğü gözaltı merkezinde hayatınıkaybetmesi ile başladı. Kamusal alanda başörtüsü zorunluluğu, Humeyni’nin“Kadınlar İslami standartlara göre giyinmelidir.” dediği 1979 Mart’ından beriİran’da en önemli gerilim alanlarından biri. İslami rejime karşı ilk toplumsalgösteriler bu sözlerin ardından başladı. Ancak İran’da başörtüsü takmazorunluluğunun uygulanışı siyasi gelişmelere göre değişti. Rejimin sertleştiğidönemlerde uygulama sertleşirken, reformcuların iktidarda olduğu dönemlerdekısmen gevşetildi. Bunun yanı sıra genelde üst sınıf İranlıların oturduğu KuzeyTahran’da yasak neredeyse uygulanmazken, yoksul mahallelere ve taşrada sertuygulamalar görülüyor. İran’da 2009 yılında da ülke geneline yayılan eylemlervardı. Protestolarda Ahmedinejad’ın istifa etmesi ve Musavi’nin Cumhurbaşkanıolması isteniyordu. O zaman da sokaklara dökülenlerin çoğunluğu şehirli,eğitimli, orta sınıf, genç ve kadın ağırlıklı kitlelerden oluşuyor ve rejiminmuhafazakâr yapısına karşı çıkılıyordu. Şu anda İran’da farklı siyasi yapılarkendi taleplerini eylemcilerin talepleriymiş gibi göstermeye çalışsalar daİran’da son on yılda her eylemde ortaya çıkan istekler neredeyse aynı. Kamusalalanda başörtüsü zorunluluğuna karşı çıkanlar, "İslam Cumhuriyetiistemiyoruz." diyor. Hamaney ve Reisi’nin şahsını hedef alan sloganlaratıyor. İran rejimi 2017’den başlayarak hemen her sene geniş çaplı toplumsaleylemlerle karşılaştı. Hayat pahalılığından, dış politikaya kadar birçok konudabüyük çaplı toplumsal gösteriler oldu. İran’da 1979 sonrasında rejim değiştirmeamacını güden herhangi bir toplumsal hareketin başarıya ulaşamadı. Hem içeriden hem dışarıdan İran’da rejimdeğişikliği bekleyenler son 40 yılda hep hayal kırıklığına uğradı. 40 yaşınıgeçen devrimin, kendisine bağladığı önemli toplumsal kesimler de var. Bununyanı sıra rejim, antiemperyalizm ve Şiilik üzerinden halkın önemli kesimiüzerinde ikna edici. Sonuç olarak, uluslararası alanda ittifakları güçlü görünenİran’da büyük bir değişim olması çok mümkün görünmüyor.