TarihîSüreçte Türkiye’yi Sarsan Fay Hatları
Prof. Dr. İsmet TÜRKMEN
Genelbir ifade ile depremler, kökeni yerin içinde olan yer kabuğu hareketleri olaraktanımlanmaktadırlar. Ayrıca aniden gerçekleşmeleri sebebiyle ve çoğu kez debüyük ölçüde can ve mal kaybına sebep olmaları nedeniyle insanoğlunu korkutandoğal afetlerden biri olma özelliğine de haizdirler. Bu doğal afetler; “çökme”,“volkanik” ve “tektonik” depremler olmak üzere sınıflandırılırlar. Bunlardançökme ve volkanik depremler yerel olmakla birlikte çökme depremleri, yerkabuğu yapısının kalker ve jips gibi eriyebilen kayaçlardan oluştuğu yerlerde,yer içindeki mağaraların zamanla tavanlarının incelerek çökmeleri sonucumeydana gelirler. Yerleşim yerlerine rastladığı takdirde can ve mal kaybınasebep olurlar. Volkanik depremler, çoğu zaman yanardağlar faaliyetegeçeceği zaman, âdeta volkanik aktivitenin habercisi olarak meydana gelirler veyakın çevrelerinde zararlı olurlar. Tektonik depremler ise, yerkabuğunun hareketli kısımlarında meydana gelirler. Çeşitli sebeplerle yerinderinliğinde dengenin bozulmaya hazır hâle gelmesi ya da yer kabuğundakigerilmeler gibi olaylarla oluşan potansiyel enerjinin kinetik enerjiyedönüşmesiyle “tektonik depremler” hasıl olur ve neticede büyük felaketlermeydana gelir. Bu tanımlamalar dâhilinde şiddetli depremlerin dünya sathındaorojen kuşakların ve volkanizmanın hâkim olduğu yerlerde yoğunlaşmaktadır.Örneğin; bütün Akdeniz ülkeleri, Anadolu, İran, Himalaya’lar ve Sunda Adaları’nakadar kıvrım kuşağı, Pasifik çevresi, Amerika’nın batısındaki genç kıvrımkuşağı, Aleutian Adaları, Japonya, Polinezya ve Yeni Zelanda şiddetli depremalanlarıdır.
Harita 1. Yeryüzünde meydana gelmiş büyük depremlerin dağılışı (1963-2015) vebüyük deprem kuşakları
Resim1’de de işaret edildiği üzere Türkiye, şiddetli deprem bölgeleri sınıfındadırve Türkiye’de neredeyse depremin hissedilmediği yer yoktur. Fakat, büyük birkısmı zararsız olan depremlerin şiddetlerine ve etkilerine göre Türkiye’yideprem bölgelerine ayırabilmek için, büyük fay zonlarını, graben vedepresyonlarının yerlerini saptamak yeterlidir.
Harita 2. Türkiye’de 1900-2023 yılları arasında meydana gelen depremleri gösterenbir harita
Anadolu,sismik olarak son derece aktif bir ülke olmakla birlikte gerek Avrasya levhasıgerekse Arap levhası ile Afrika levhası arasında yer almaktadır. Diğer taraftansınırları dâhilinde Kuzey Anadolu Fay Hattı, Doğu Anadolu Fay Hattı ve BatıAnadolu Fay Hattı ile deprem kuşağı dâhilindedir. Bu bağlamda Doğu Anadolu ileKuzey Anadolu Fay hatları yanal atılımlarla gerçekleşirken, Batı Anadolu FayHattı ise normal faylarla gerçekleşerek Ege sathının genişlemesine yolaçmaktadır. Diğer taraftan İran-Irak sınırı dâhilinde yer alan ve Afrikalevhasının ana parçalarından birisi olma özelliğine haiz Bitlis-Zagros FayHattı ise, Türkiye’nin doğusuna itme kuvveti uygulamaktadır. Bu nedenle dalma-batmazonu gerçekleşmekte ve dolayısıyla Doğu Anadolu bölgesi her yıl birkaçmilimetre yükselmektedir.
Harita 3. Anadolu'dan geçen fay hatları
Esasitibarıyla, küçük boyutlu faylar Anadolu’nun hemen her yerinde yer almaklaberaber büyük boyutlular ise bulundukları yerlerin morfolojisinde de etkenolmuştur. Bunların bir kısmı dikey atımlı bir kısmı da yatay atımlı faylardır.Belli başlı dikey atımlı fay sahaları, Batı Anadolu’da, Büyük ve Küçük MenderesVadileri, Gediz Vadisi yamaçları ve Edremit Körfezi çevresidir. İç Anadolu’daise, Tuz Gölü doğusunda Ekecek Dağı yamaçlarıdır. Güney Anadolu’da Amik Ovasıçevresindedir. Uzmanlara göre, Antakya-Maraş arasında dikey atımlı faylarınmorfolojiye de etkileri dikkat çekicidir.
Kahramanmaraş’ta6 Şubat Pazartesi günü merkez üssü Pazarcık ilçesi olan deprem dikkat çekmeklebirlikte saat 04.17’de 7,7 büyüklüğünde gerçekleşmiş olmakla birlikte budepremin ardından saat 13.24’te bir deprem daha meydana gelmiştir. Merkez üssüKahramanmaraş’ın Elbistan ilçesi olan depremin büyüklüğü 7,6 olarakkaydedilmiştir. Tarihî verilere göre Anadolu coğrafyası, 1500’lü yıllardanitibaren farklı zaman dilimlerinde 7 ve üstü büyüklükteki 25 depremlesarsılmıştır. Dikkat çekici bir mahiyet arz eden Güney Anadolu’da depremehassas yöre Hatay bölgesidir. Bilindiği üzere, Doğu Afrika kırık sistemininkuzey uzantısı olan ve Hatay’a ulaşan, sonra, önce kuzeye, ardından kuzeydoğuyasaparak devam eden kırık zonu deprem olasılığının fazla olduğu yerlerdir. 1951İskenderun depreminde 6 kişi hayatını kaybetmiştir. Diğer depreme duyarlıyöreler daha ziyade Mersin, Tarsus, Adana, Ceyhan ve Kozan çevreleridir.Bunlardan 1945 Ceyhan (Adana) depreminde 13 kişi, 1952 Ceyhan depreminde 10kişi hayatını kaybetmiştir. Bununla birlikte, büyüklüğü 7 ve üstü olandepremler “tehlike” arz etmekle birlikte, bu kapsamda Anadolu’da 10 Eylül 1509’da7,2 büyüklüğünde “Büyük İstanbul depremi”, 23 Şubat 1653’te 7,5 büyüklüğünde “Doğuİzmir depremi”, 17 Ağustos 1668’de 8 büyüklüğünde “Anadolu depremi”, 10 Temmuz1688’de 7 büyüklüğünde “İzmir depremi”, 3 Nisan 1881’de 7,3 büyüklüğünde “SakızAdası depremi” ve 10 Temmuz 1894’te 7 büyüklüğünde “İstanbul depremi” gerçekleşmiştir.1900-1939 yılları arasında ise 9 Ağustos 1912’de 7,3 büyüklüğünde “MürefteDepremi”, 18 Kasım 1919’da 7 büyüklüğünde “AyvalıkDepremi” ve 7 Mayıs 1930’da 7,6 büyüklüğünde “Hakkâri depremi” meydana gelmiştir.1939-2018 yılları arasında Erzincan, Erbaa, Ladik, Gerede, Yenice, Fethiye,Abant, Manyas, Gediz, Muradiye, İzmit, Düzce ve Van depremleri yaşandı.1939-2018 arasında 7 ve üzeri 14 büyük deprem olmuştur. Bu bağlamda ilk olarak27 Aralık 1939’daki 7,9 büyüklüğünde büyük Erzincan depreminde yaklaşık 33 binkişi hayatını kaybetmiştir. 100 bin kişinin yaralandığı ve yaklaşık 116 binbina yıkılmıştır. “Erzincan depremi”, dünyada meydana gelen büyük depremlerdenbirisi olarak kabul görmekle birlikte bu deprem, Türkiye sınırları içerisindeyaşanmış en büyük sarsıntı olarak kabul görmüştür. Bununla birlikte Tokat Erbaa’da1942’de 7 büyüklüğünde meydana gelen depremde 3 bin can kaybı yaşanırken yakıncoğrafyada Samsun’un Ladik ilçesi yakınlarında 26 Kasım 1943’te “Ladik depremi”meydana gelmiştir. Bahsi geçen 7,2 büyüklüğündeki geniş bir alanı etkileyen bu depremde4 bin insan yaşamını yitirmiştir. Binlerce kişinin yaralandığı ve binaların %75’ininyıkıldığı Bolu Gerede’de 1944’te 7,5, Çanakkale Yenice’de 1953’te 7,2, 1957’deMuğla Fethiye’de ve Bolu Abant’ta 7,1, Manyas’ta 1964’te 7 büyüklüğünde çeşitlidepremler meydana gelmiştir.
Türkiyetarihinin büyük depremlerinden “Varto” Muş’un Varto ilçesinde 19 Ağustos 1966’da6,9 büyüklüğünde deprem yaşanmıştır. Bu deprem, ülke tarihinde büyük hasarlarayol açan depremlerinden bir tanesi olarak bilinmektedir. Aynı yıl içinde iseVarto’da iki farklı sarsıntı gerçekleşmiştir. Birincisi 7 Mart’ta 14 kişininölümüyle ve 75 kişinin yaralanmasıyla, ikincisi ise 19 Ağustos’ta 2 bin 394kişinin ölümü ve 1500’e yakın kişinin yaralanmasıyla sonuçlanmıştır. Daha sonra1967’de 7,2 büyüklüğünde Mudurnu, 1970’te de 7,2 büyüklüğünde Gediz depremleriolmuştur. Muradiye depremi Van’ın Muradiye ilçesinde 24 Kasım 1976’da 7,5büyüklüğündeki depremde, enkaz altında hayatını kaybedenlerin yanı sıra sıfırınaltında 17 dereceyi bulan soğuk hava nedeniyle donarak ölümler de gerçekleşmiştir.Bölgede 1939’daki Erzincan depreminin ardından yaşadığı en şiddetli depremolarak bilinen “Muradiye Depremi”nde 3 bin 840 kişi yaşamını yitirmiştir,yaklaşık 500 kişinin yaralandığı, 10 bin binanın hasar gördüğü ve 45 saniyesüren “Gölcük depremi” Kocaeli Gölcük’te 17 Ağustos 1999’da 7,4 şiddetindemeydana gelen depremde büyük çapta can ve mal kaybı yaşanmıştır. Esasında 45saniye boyunca devam eden ve Türkiye’nin deprem geçmişinde “en uzun deprem”olarak bilinen Gölcük depremi, tüm Marmara bölgesinin yanı sıra Ankara’danİzmir’e kadar geniş bir alanda hissedilmiştir. Yıkıcı sarsıntıda resmi olarak17 bin 118 kişinin öldüğü, 25 bine yakın kişinin de yaralandığı açıklanmıştır.Depremden en çok etkilenen Kocaeli’de 9 bin 477 kişi yaşamını yitirmiştir, 9bin 881 kişi de yaralanmıştır. 7,2 büyüklüğündeki “Düzce depremi” Düzce’de 12Kasım 1999 tarihinde 7,2 büyüklüğündeki deprem 30 saniye sürmüştür. EsasındaTürkiye’de birçok ilde etkili olan deprem, Ukrayna’dan dahi hissedilmiştir. Sözkonusu depremde 894 kişi hayatını kaybetmiş, 2 bin 679 kişi yaralanmış vebinlerce kişi evsiz kalmıştır. Verilere göre, 1999’daki depremlerde Düzcegenelinde 16 bin 666 konut, 3 bin 837 iş yeri ağır hasar görmüştür. 25 saniyesüren “Van depremi” Van'ın Tabanlı ilçesi merkezinden kaynaklanırken, 23 Ekim2011’de 7,2 büyüklüğünde olup 25 saniye sürmüştür. Depremde 601 kişi ölmüştür.Kurtarma çalışmalarına yurt içinden 140 ekibin, 4 bin 418 kişiyle katıldığı ve dünyadan10 ülke de 12 ekiple çalışmalara destek vermiştir. Van, 9 Kasım 2011’de saat21.23’te büyük depremle bir kez daha sarsılmıştır. Merkez üssü Edremit ilçesiolan 5,6 büyüklüğündeki depremde ikisi otel olmak üzere 25 bina yıkılmıştır.
Sonuçolarak, Anadolu coğrafyası, 1500’lü yıllardan itibaren çeşitli zamanlarda 7 veüstü büyüklüğünde yaklaşık 25 depremle sarsılmıştır. Son yıllardaki korkutandepremler, büyüklüğü 7’nin altında etkisi şiddetli olan depremler de meydanagelmiştir. Sismik açıdan son derece faal olan ve Avrasya-Arap-Afrika levhasıarasında yer olan Türkiye nüfusunun %60’a yakınının, faal olan ve zararverebilen deprem alanları üzerinde yerleştiği bir hakikattir. Bu nedenleTürkiye’deki binaların kentsel dönüşüm projesi kapsamında depreme dayanıklıyapılması son derece mühimdir.
Seçilmiş Kaynakça
AFAD.(2019a). https://deprem.afad.gov.tr/tarihteBuAy?id=63) (Erişim Tarihi:25.2.2023)
AFAD.(2019b). https://deprem.afad.gov.tr/tarihteBuAy?id=77. (Erişim Tarihi:25.2.2023)
AFAD.(2020). https://www.afad.gov.tr/elazig-depremi-sonrasiyapilan-yardimlar-merkezicerik.(Erişim Tarihi: 25.2.2023)
http://www.koeri.boun.edu.tr/sismo/2/deprem-bilgileri/buyuk/depremler/%20Eri%C5%9Fim%20(Erişim tarihi: 25.2.2023).
https://deprem.afad.gov.tr/depremkatalogu(ErişimTarihi: 25.2.2023).
https://www.icisleri.gov.tr/kurumlar/icisleri.gov.tr/IcSite/illeridaresi/Bilgiler(ErişimTarihi:25.2.2023).